Προκαταρκτικά ερωτήματα Βιοηθικής

Η επομένη εισήγηση έγινε στα πλαίσια εκδηλώσεως, που ωργανώθηκε από το ΣΩΜΑ ΟΜΟΤΙΜΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΩΝ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ την 20 Οκτωβρίου 2008 με θέμα: Βιοηθικά διλήμματα.

Ø Η Βιοηθική έχει ως σκοπό την αξιολόγηση της ηθικής ποιότητος των επιστημονικών ερευνών και των πρακτικών (χειρουργικών, φαρμακευτικών ) κ.ά επεμβάσεων στον ανθρώπινο οργανισμό.δηλαδή στο ανθρώπινο σώμα. Είναι ασχολία ηθικού προβληματισμού προς διατύπωση κοινωνικών, επιστημονικών και επαγγελματικών αρχών και όρων της επεμβατικής συμπεριφοράς.

Ø Αλλά εγείρεται ένα ή μάλλον δύο πελωρίας σημασίας και σπουδαότητας ερωτήματα: Το πρώτο , ποιό είναι το σώμα του ανθρώπου και το δεύτερο, τί είναι το σώμα του ;

Ø Επί του πρώτου ερωτήματος, υπάρχει και επερώτηση: Έχει ο άνθρωπος, και μάλιστα ο σημερινός, συνείδηση τι είναι το σώμα του λειτουργικά και όχι ανατομικά, δηλαδή ως σάρκα και όχι ως κρέας, ως λειτουργία και όχι ως πτώμα;

Ø Λαμβάνοντας το ανθρώπινο σώμα ως σάρκα , φρονούμε -και αυτό είναι μία ευρύτατα διαδεδομένη πλάνη της γνώσεως και της συνειδήσεως- ότι αυτό, δηλ. το σώμα έχει αυτοτελή ύπαρξη και αυτόνομη λειτουργία.

Ø Η πλάνη της συνειδήσεως οφείλεται στην υποβάθμιση και σχετικοποίηση της απολύτου εξαρτήσεως του ανθρωπίνου οργανισμού από το φυσικό περιβάλλον. Ο άνθρωπος εξαρτάται από αυτό, κατά πλήρη αναλογία προς τη ενδομήτρια περίοδο της ζωής του ανθρώπου . Το φυσικό περιβάλλον είναι τρόπον τινα ο παγκόσμιος αμνιακός σάκκος , εντός του οποίου διαβιώνει υποχρεωτικά ο άνθρωπος . Αν καταστραφεί αυτός ο "σάκκος" καταστρέφεται μαζί του και ο κυοφορούμενος άνθρωπος. Τούτο σημαίνει ότι η Βιοηθική συνάπτεται ακατάλυτα με την Οικοηθική, δηλαδή την ηθική έναντι του περιβάλλοντος. Και αμφότερα με τη Θεολογία, αφού η Θεολογία μίλησε εμφαντικώς για τη σχέση ζωής και φθοράς σώματος και ψυχής του ανθρώπου., ως θείου βουλήματος.

Ø Επί του δευτέρου ερωτήματος, η Ορθόδοξη Θεολογία έχει ως πάγια θέση ότι
ο άνθρωπος είναι θεοδημιούργητος/ θεόπλαστος*και συγκροτείται από εύθραυστο "πηλό" και άφθαρτο "πνεύμα Θεού", σύμφωνα με τη βιβλική ορολογία.
• Η έννοια του "πηλού" μεταφερομένη στη σημερινή στάθμη γνώσεως της φύσεως ισοδυναμεί με τον επιστημονικό όρο χημικά στοιχεία. Συνεπώς ο άνθρωπος είναι, κατά τη Χριστιανική Ανθρωπολογία, σύνθεση χημικών στοιχείων και θεϊκού πνεύματος. Αν εδώ δυνάμεθα να αναζητήσουμε κάποια αναλογία προς τη μοριακή Βιολογία, είναι προς έρευνα.

• Στον ανθρώπινο οργανισμό ενυπάρχει το πνεύμα του Θεού ( "Ουκ οίδατε ότι ναός Θεού εστε και το Πνεύμα του Θεού οικεί εν υμίν . ", Α΄ Κορινθίους 3,16 ).Και όταν φθείρεται υπαιτιότητι του ανθρώπου το σώμα, φθείρεται, σύμφωνα με βούλημα του Θεού και ο άνθρωπος ( "ει δε τις τον ναόν του Θεού, φθείρει, φθερεί τούτον ο Θεός.. ", Α Κορινθίους 3,17 ), Αίρεται δηλαδή το συντηρούν τη ζωή πνεύμα, επειδή το πνεύμα του Θεού είναι αυτό που συντηρεί και κινεί το σώμα.

Ø Το σώμα, όπως και το φυσικό περιβάλλον, έγιναν προφανέστατα ερήμην της βουλήσεως του ανθρώπου . Αλλά οι σχέσεις συντηρήσεως και αναπτύξεως του ανθρωπίνου σώματος και συντηρήσεως του φυσικού τροφοδοτικού περιβάλλοντος ρυθμίζονται από τον άνθρωπο , για το λόγο αυτό απαιτείται η σύμπραξή του.

Ø Στο πλαίσιο της συμπράξεως του ανθρώπου στη διατήρηση και ανάπτυξή του, αλλά και για την αντιμετώπιση ιδιαιτέρως οξέων προβλημάτων αναπτύχθηκε η έρευνα, η επιστήμη,και η επεμβατική στον άνθρωπο δραστηριότητα (ιατρική κ. τ. ό.).

• Η έρευνα δε δύναται να απαγορευθεί ,όταν αναζητείται η αλήθεια.Η Ορθόδοξη θεολογία επέτρεψε και προέτρεψε ακόμη και την έρευνα του είναι(δε λέω υπάρξεως, επειδή ενέχει το λογικό πρόβλημα της λήψεως του ζητουμένου) του Θεού! Σύμφωνα με τη διατύπωση του Μ.Βασιλείου η αναζήτηση του Θεού οφείλεται στο δικαίωμα του ανθρώπου νὰ ερωτά, "ἐπειδή έδωκεν ημίν ο λόγος εξουσίαν του επερωτάν("Όροι κατά πλάτος Α.ΒΕΠΕΣ 53,147).

Ø Εδώ ανακύπτει το ερώτημα-πρόβλημα:
Έως πού φθάνει το επεμβατικό "δικαίωμα" του ανθρώπου στη δομή και λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού; Και πώς πρέπει να ασκείται τούτο;

Ø Δεδομένου τα ερωτήματα είναι καινούργια, δεν δυνάμεθα να αναζητήσουμε έτοιμες ad hoc και expressis verbis απαντήσεις στην Αγία Γραφή ή /και στην Ιερά Παράδοση του Χριστιανισμού. Δυνάμεθα όμως - και τούτο είναι θεολογικώς θεμιτό- και θα αποτολμήσω να διατυπώσω κάποιες θεολογικές αρχές και κάποια παραδείγματα.

• Η επεμβατική λ.χ. δράση του ανθρώπου στο ανθρώπινο σώμα και μάλιστα η μεταμόσχευση έχει ένα βιβλικό αρχέτυπο παράδειγμα, τη δημιουργία της Εύας.

• Στη στάθμη των αρχών, πρέπει να σκεφθούμε πως ο άνθρωπος ορίζεται ως κατασκευασθείς " κατ' εικόνα και ομοίωση του Θεού". Η διατύπωση αυτή σημαίνει ότι έχει εκ κατασκευής, δηλαδή δυνάμει, δυνατότητες θεϊκής αναλογίας. Ειδικώς το "καθ ομοίωσιν" εμπεριέχει την εξελικτική δυνατότητα του εν δυνάμει δια της συνεχούς τελειοποιήσεως.Και βεβαίως νοείται η ηθική και πνευματική τελείωση του ανθρώπου. Αλλά η πνευματική και ηθική εξέλιξη εκφράζεται διά πράξεων και ενεργειών προς τη Φύση , την κοινωνία και προς τον ίδιο τον άνθρωπο.

• Η διατήρηση της ζωής παραμένει ως απόλυτη αρχή και ως μη ηθική κάθε μορφή αφαιρέσεώς της (αυτοκτονία, ευθανασία , διακοπή κυήσεως κ.τ.ό.).

• Το κατ εικόνα και καθ ομοίωση αποτελεί τον απολύτως απαράβατο όρο προσδιορισμού των ρυθμιστικών κανόνων της Βιοηθικής. Οποιαδήποτε δραστηριότητα ή ενέργεια, η οποία παραβιάζει την δυνάμει θεότροπο ιδιαιτερότητα του ανθρώπου, δεν είναι δυνατόν να γίνει αποδεκτή.

• Στο σημείο αυτό θα ήταν δυνατόν να λεχθούν πολλά. Μία σύγχρονη φράση και ένας παλαιότερος χαρακτηρισμός, φρονώ ότι επαρκούν. Η φράση είναι "η ανθρώπινη αξιοπρέπεια", δηλαδή παν ότι γίνεται πρέπει να μη συγκρούεται προς τη προαναφερθείσα ιδιαιτερότητα της συγκροτήσεως και του προορισμού του ανθρώπου. Ο χαρακτηρισμός είναι του 9ου αιώνος και προέρχεται από τον Μέγα πατριάρχη Φώτιο, ο οποίος λέγει ότι ο άνθρωπος είναι "αξίωμα". Προσοχή, όχι ότι έχει αξία, ή είναι αξία, αλλά είναι αξίωμα. Ο όρος είναι πολυσήμαντος , αλλά απηλλαγμένος από την οικονομική πτυχή και εντεταγμένος στην ηθική και εξουσιαστική τάξη των πραγμάτων.

• Μία πρακτική συνέπεια των ανωτέρω είναι ο αποκλεισμός της οικονομικής εξαργυρώσεως της ιατρικής αποστολής. Υπενθυμίζω ότι η Εκκλησία ανήγαγε σε ποιότητα αγιότητος τους ιατρούς, οι οποίοι προσέφεραν άνευ αμοιβής τις υπηρεσίες τους και τους υμνεί, ως εξής: "Άγιοι ανάργυροι και αυματουργοί… ".

Ø Στον τομέα της ιατρικής πρακτικής ο Μ.Βασίλειος διετύπωσε την τομή ότι οι ασθένειες οφείλονται είτε στην ύπαρξη στο σώμα κάποιου περιττού ή στην έλλειψη κάποιου αναγκαίου. Και κατά συνέπεια η θεραπεία πρέπει να γίνει είτε με αφαίρεση του περιττού ή με προσθήκη το ελλείποντος.

Ø Με μία διασταλτική κατανόηση, δυνάμεθα να θεωρήσουμε ως θεμιτό τη μεταφορά υγιών κυττάρων κ.λπ. Στον άνθρωπο.Βέβαια υπάρχουν πολλά επί μέρους θέματα, τα οποία θα είδωμεν.

Ø Η Ορθόδοξη Θεολογία εν όψει της συγκροτήσεως του ανθρώπου είναι ανοικτή σε ένα διάλογο με τη Βιολογία, παραμένουσα αμετακίνητη στο πλαίσιο των δεδομένων αρχών.

Η Σύναξη των Προκαθημένων των Ορθοδόξων Εκκλησιών

Από 10 ἐως 12 Οκτωβρίου 2008 πραγματοποιήθηκε στην έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου (Κωνσταντινούπολη, Τουρκία) η Πέμπτη Σύναξη των Προκαθημένων των Ορθοδόξων Εκκλησιών.Έχουν προηγηθεί άλλες τρεις,το 1992 (στην Κων/πολη),το 1995 (στην Πάτμο) και το 2000(στο Φανάρι και στα Ιεροσόλυμα).

Η παρούσα σύναξη δημοσίευσε δύο κείμενα, την Εισήγηση του Οικουμενικού Πατριάρχου κ.Βαρθολομαίου (10/10/2008) και το Μήνυμα των Προκαθημένων των Ορθοδόξων Εκκλησιών (11/10/2008).

Το πρώτο, που εκφράζει το Πατριαρχείο και τον Πατριάρχη, αξιολογούμενο από την Οπτική της ανεξαρτήτου από σκοπιμότητες και δοξολογικές αναλύσεις Ορθοδόξου Θεολογίας, περιλαμβάνει ελάχιστα νέα θέματα , ακαδημαϊκού μάλλον προβληματισμού, παρά στοχευμένης εκκλησιαστικής δράσεως, η οποία παραμένει προς το παρόν ζητούμενο ,δεδομένου ότι τίθενται expressis verbis ζητήματα ενότητος και συντονισμένης οικουμενικής παρουσίας και μαρτυρίας.

Οι δηλούμενες προθέσεις και προτάσεις συμπληρώνονται από τις άδηλες, δηλαδή τα "τα σεσιωπημένα" και μέσω των γραμμών διαγινωσκόμενες βαρυσήμαντες, ίσως δε και εκρηκτικής δυναμικής, μερικές από αυτές.

Οι εισαγωγικές θέσεις της πατριαρχικής αναλύσεως της καταστάσεως της Ορθοδόξου Εκκλησίας περιλαμβάνουν τα εξής σημαντικότατα:

α/
β/
γ/

Η διδακτικού χαρακτήρος ανάλυση ολοκληρώνεται με την πατριαρχική πρόσκληση-παράκληση να εγκριθούν από τις κατά τόπους συνόδους των Αυτοκεφάλων Εκκλησιών τα πέντε επόμενα θέματα:

Α) Η προώθηση και ολοκλήρωση της προετοιμασίας της Μεγάλης Συνόδου της Ορθοδόξου Εκκλησίας.

Β) Η ενεργοποίηση της συμφωνίας του έτους 1993 για το θέμα της Ορθοδόξου Διασποράς.

Γ) Η ενίσχυση των θεολογικών δυνάμεων στους διεξαγομένους διαλόγους με τους μη Ορθοδόξους.

Δ) Η διακήρυξη του ζωηρού Ορθοδόξου ενδιαφέροντος για την προστασία του Φυσικού περιβάλλοντος.

Ε) Η σύσταση Διορθοδόξου Επιτροπής για τη μελέτη των ζητημάτων της Βιοηθικής.
Τελικώς εσημείωσε ότι ο κατάλογος των θεμάτων είναι ανοικτός και για αλλα θέματα, τα οποία θα ηδύναντο να προταθούν.

Το δεύτερο κείμενο-μήνυμα, υπογραφόμενο από τους 14 προκαθημένους ή τους εξουσιοδοτημένους εκπροσώπους τους ,περιλαμβάνει 13 σημεία.

Το μήνυμα, πέρα των διακηρύξεων και τοποθετήσεων, επικεκντρώθηκε στα ακόλουθα συγκεκριμένα θέματα:

Α) Στην υποστήριξη της πιστής τηρήσεως «του κανονικού συστήματος διακυβερνήσεως της Εκκλησίας».

Β) Στην «ταχείαν θεραπείαν πάσης κανονικής ανωμαλίας...επί τω τέλει της υπερβάσεως πάσης τυχόν ξένης προς την ορθόδοξον εκκλησιολογίαν επιρροής». Σε χαιρετισμὀ της προτεινομένης συνεχίσεως της προετοιμασίας της Μεγάλης Συνόδου.

Γ) Στην έκφρααση της επιθυμίας συνεχίσεως των θεολογικών διαλόγων με τους άλλους χριστιανούς , μετά του Ιουδαϊσμού και του Ισλάμ.

Δ)Στην υποστήριξη της πατριαρχικής πρωτοβουλίας για το Φυσικό Περιβάλον.

Ε) Στην απόφαση αναλήψεως των αναγκαίων ενεργειών για τη σύσταση Διορθοδόξου Επιτροπής για τη μελέτη των θεμάτων της Βιοηθικής.

Η σύναξη, παρά τη δυνατότητα προσθήκης θέματος στην ατζέντα, δεν έθεσε το θέμα του συγχρόνου Μοναχισμού με αφορμή τα επίκαιρα , τότε,γεγονότα της Ι.Μ. Βατοπεδίου. Η αποσιώπηση, αυτή περιώρισε σημαντικά , αν δεν επεσκίασε αρνητικά τη δημοσιότητα και την πρόσληψη του έργου της συνάξεως και τελικώς υποβάθμισε το γεγονός της Συνάξεως και του Πανορθοδόξου μηνύματος . Αυτή υπήρξε η πρώτη, αλλά όχι και η μόνη κοινωνική συνέπεια των τεραστίων εκκλησιαστικών και θεολογικών ερωτημάτων, που έμειναν αναπάντητα.