Προκαταρκτικά ερωτήματα Βιοηθικής

Η επομένη εισήγηση έγινε στα πλαίσια εκδηλώσεως, που ωργανώθηκε από το ΣΩΜΑ ΟΜΟΤΙΜΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΩΝ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ την 20 Οκτωβρίου 2008 με θέμα: Βιοηθικά διλήμματα.

Ø Η Βιοηθική έχει ως σκοπό την αξιολόγηση της ηθικής ποιότητος των επιστημονικών ερευνών και των πρακτικών (χειρουργικών, φαρμακευτικών ) κ.ά επεμβάσεων στον ανθρώπινο οργανισμό.δηλαδή στο ανθρώπινο σώμα. Είναι ασχολία ηθικού προβληματισμού προς διατύπωση κοινωνικών, επιστημονικών και επαγγελματικών αρχών και όρων της επεμβατικής συμπεριφοράς.

Ø Αλλά εγείρεται ένα ή μάλλον δύο πελωρίας σημασίας και σπουδαότητας ερωτήματα: Το πρώτο , ποιό είναι το σώμα του ανθρώπου και το δεύτερο, τί είναι το σώμα του ;

Ø Επί του πρώτου ερωτήματος, υπάρχει και επερώτηση: Έχει ο άνθρωπος, και μάλιστα ο σημερινός, συνείδηση τι είναι το σώμα του λειτουργικά και όχι ανατομικά, δηλαδή ως σάρκα και όχι ως κρέας, ως λειτουργία και όχι ως πτώμα;

Ø Λαμβάνοντας το ανθρώπινο σώμα ως σάρκα , φρονούμε -και αυτό είναι μία ευρύτατα διαδεδομένη πλάνη της γνώσεως και της συνειδήσεως- ότι αυτό, δηλ. το σώμα έχει αυτοτελή ύπαρξη και αυτόνομη λειτουργία.

Ø Η πλάνη της συνειδήσεως οφείλεται στην υποβάθμιση και σχετικοποίηση της απολύτου εξαρτήσεως του ανθρωπίνου οργανισμού από το φυσικό περιβάλλον. Ο άνθρωπος εξαρτάται από αυτό, κατά πλήρη αναλογία προς τη ενδομήτρια περίοδο της ζωής του ανθρώπου . Το φυσικό περιβάλλον είναι τρόπον τινα ο παγκόσμιος αμνιακός σάκκος , εντός του οποίου διαβιώνει υποχρεωτικά ο άνθρωπος . Αν καταστραφεί αυτός ο "σάκκος" καταστρέφεται μαζί του και ο κυοφορούμενος άνθρωπος. Τούτο σημαίνει ότι η Βιοηθική συνάπτεται ακατάλυτα με την Οικοηθική, δηλαδή την ηθική έναντι του περιβάλλοντος. Και αμφότερα με τη Θεολογία, αφού η Θεολογία μίλησε εμφαντικώς για τη σχέση ζωής και φθοράς σώματος και ψυχής του ανθρώπου., ως θείου βουλήματος.

Ø Επί του δευτέρου ερωτήματος, η Ορθόδοξη Θεολογία έχει ως πάγια θέση ότι
ο άνθρωπος είναι θεοδημιούργητος/ θεόπλαστος*και συγκροτείται από εύθραυστο "πηλό" και άφθαρτο "πνεύμα Θεού", σύμφωνα με τη βιβλική ορολογία.
• Η έννοια του "πηλού" μεταφερομένη στη σημερινή στάθμη γνώσεως της φύσεως ισοδυναμεί με τον επιστημονικό όρο χημικά στοιχεία. Συνεπώς ο άνθρωπος είναι, κατά τη Χριστιανική Ανθρωπολογία, σύνθεση χημικών στοιχείων και θεϊκού πνεύματος. Αν εδώ δυνάμεθα να αναζητήσουμε κάποια αναλογία προς τη μοριακή Βιολογία, είναι προς έρευνα.

• Στον ανθρώπινο οργανισμό ενυπάρχει το πνεύμα του Θεού ( "Ουκ οίδατε ότι ναός Θεού εστε και το Πνεύμα του Θεού οικεί εν υμίν . ", Α΄ Κορινθίους 3,16 ).Και όταν φθείρεται υπαιτιότητι του ανθρώπου το σώμα, φθείρεται, σύμφωνα με βούλημα του Θεού και ο άνθρωπος ( "ει δε τις τον ναόν του Θεού, φθείρει, φθερεί τούτον ο Θεός.. ", Α Κορινθίους 3,17 ), Αίρεται δηλαδή το συντηρούν τη ζωή πνεύμα, επειδή το πνεύμα του Θεού είναι αυτό που συντηρεί και κινεί το σώμα.

Ø Το σώμα, όπως και το φυσικό περιβάλλον, έγιναν προφανέστατα ερήμην της βουλήσεως του ανθρώπου . Αλλά οι σχέσεις συντηρήσεως και αναπτύξεως του ανθρωπίνου σώματος και συντηρήσεως του φυσικού τροφοδοτικού περιβάλλοντος ρυθμίζονται από τον άνθρωπο , για το λόγο αυτό απαιτείται η σύμπραξή του.

Ø Στο πλαίσιο της συμπράξεως του ανθρώπου στη διατήρηση και ανάπτυξή του, αλλά και για την αντιμετώπιση ιδιαιτέρως οξέων προβλημάτων αναπτύχθηκε η έρευνα, η επιστήμη,και η επεμβατική στον άνθρωπο δραστηριότητα (ιατρική κ. τ. ό.).

• Η έρευνα δε δύναται να απαγορευθεί ,όταν αναζητείται η αλήθεια.Η Ορθόδοξη θεολογία επέτρεψε και προέτρεψε ακόμη και την έρευνα του είναι(δε λέω υπάρξεως, επειδή ενέχει το λογικό πρόβλημα της λήψεως του ζητουμένου) του Θεού! Σύμφωνα με τη διατύπωση του Μ.Βασιλείου η αναζήτηση του Θεού οφείλεται στο δικαίωμα του ανθρώπου νὰ ερωτά, "ἐπειδή έδωκεν ημίν ο λόγος εξουσίαν του επερωτάν("Όροι κατά πλάτος Α.ΒΕΠΕΣ 53,147).

Ø Εδώ ανακύπτει το ερώτημα-πρόβλημα:
Έως πού φθάνει το επεμβατικό "δικαίωμα" του ανθρώπου στη δομή και λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού; Και πώς πρέπει να ασκείται τούτο;

Ø Δεδομένου τα ερωτήματα είναι καινούργια, δεν δυνάμεθα να αναζητήσουμε έτοιμες ad hoc και expressis verbis απαντήσεις στην Αγία Γραφή ή /και στην Ιερά Παράδοση του Χριστιανισμού. Δυνάμεθα όμως - και τούτο είναι θεολογικώς θεμιτό- και θα αποτολμήσω να διατυπώσω κάποιες θεολογικές αρχές και κάποια παραδείγματα.

• Η επεμβατική λ.χ. δράση του ανθρώπου στο ανθρώπινο σώμα και μάλιστα η μεταμόσχευση έχει ένα βιβλικό αρχέτυπο παράδειγμα, τη δημιουργία της Εύας.

• Στη στάθμη των αρχών, πρέπει να σκεφθούμε πως ο άνθρωπος ορίζεται ως κατασκευασθείς " κατ' εικόνα και ομοίωση του Θεού". Η διατύπωση αυτή σημαίνει ότι έχει εκ κατασκευής, δηλαδή δυνάμει, δυνατότητες θεϊκής αναλογίας. Ειδικώς το "καθ ομοίωσιν" εμπεριέχει την εξελικτική δυνατότητα του εν δυνάμει δια της συνεχούς τελειοποιήσεως.Και βεβαίως νοείται η ηθική και πνευματική τελείωση του ανθρώπου. Αλλά η πνευματική και ηθική εξέλιξη εκφράζεται διά πράξεων και ενεργειών προς τη Φύση , την κοινωνία και προς τον ίδιο τον άνθρωπο.

• Η διατήρηση της ζωής παραμένει ως απόλυτη αρχή και ως μη ηθική κάθε μορφή αφαιρέσεώς της (αυτοκτονία, ευθανασία , διακοπή κυήσεως κ.τ.ό.).

• Το κατ εικόνα και καθ ομοίωση αποτελεί τον απολύτως απαράβατο όρο προσδιορισμού των ρυθμιστικών κανόνων της Βιοηθικής. Οποιαδήποτε δραστηριότητα ή ενέργεια, η οποία παραβιάζει την δυνάμει θεότροπο ιδιαιτερότητα του ανθρώπου, δεν είναι δυνατόν να γίνει αποδεκτή.

• Στο σημείο αυτό θα ήταν δυνατόν να λεχθούν πολλά. Μία σύγχρονη φράση και ένας παλαιότερος χαρακτηρισμός, φρονώ ότι επαρκούν. Η φράση είναι "η ανθρώπινη αξιοπρέπεια", δηλαδή παν ότι γίνεται πρέπει να μη συγκρούεται προς τη προαναφερθείσα ιδιαιτερότητα της συγκροτήσεως και του προορισμού του ανθρώπου. Ο χαρακτηρισμός είναι του 9ου αιώνος και προέρχεται από τον Μέγα πατριάρχη Φώτιο, ο οποίος λέγει ότι ο άνθρωπος είναι "αξίωμα". Προσοχή, όχι ότι έχει αξία, ή είναι αξία, αλλά είναι αξίωμα. Ο όρος είναι πολυσήμαντος , αλλά απηλλαγμένος από την οικονομική πτυχή και εντεταγμένος στην ηθική και εξουσιαστική τάξη των πραγμάτων.

• Μία πρακτική συνέπεια των ανωτέρω είναι ο αποκλεισμός της οικονομικής εξαργυρώσεως της ιατρικής αποστολής. Υπενθυμίζω ότι η Εκκλησία ανήγαγε σε ποιότητα αγιότητος τους ιατρούς, οι οποίοι προσέφεραν άνευ αμοιβής τις υπηρεσίες τους και τους υμνεί, ως εξής: "Άγιοι ανάργυροι και αυματουργοί… ".

Ø Στον τομέα της ιατρικής πρακτικής ο Μ.Βασίλειος διετύπωσε την τομή ότι οι ασθένειες οφείλονται είτε στην ύπαρξη στο σώμα κάποιου περιττού ή στην έλλειψη κάποιου αναγκαίου. Και κατά συνέπεια η θεραπεία πρέπει να γίνει είτε με αφαίρεση του περιττού ή με προσθήκη το ελλείποντος.

Ø Με μία διασταλτική κατανόηση, δυνάμεθα να θεωρήσουμε ως θεμιτό τη μεταφορά υγιών κυττάρων κ.λπ. Στον άνθρωπο.Βέβαια υπάρχουν πολλά επί μέρους θέματα, τα οποία θα είδωμεν.

Ø Η Ορθόδοξη Θεολογία εν όψει της συγκροτήσεως του ανθρώπου είναι ανοικτή σε ένα διάλογο με τη Βιολογία, παραμένουσα αμετακίνητη στο πλαίσιο των δεδομένων αρχών.